‘Ik hoop dat je geen psychoanalyse op me gaat loslaten, zegt de student bij de deur van mijn werkkamer. Ik hoor dit vaak; het is een beroepsrisico voor hoogleraren psychologie. Om twee redenen hoeven studenten zich echter geen zorgen te maken dat ze het onderwerp worden van psychoanalyse. Ten eerste houdt slechts een minderheid van de psychologen zich bezig met de diagnose en behandeling van geestelijke problemen. Ten tweede zijn slechts weinig psychologen psychoanalyticus. Psychoanalyse is een zeer gespecialiseerde en weinig toegepaste vorm van therapie. Verderop in dit hoofdstuk kom je meer te weten over het verschil tussen psychologen en psychoanalytici. 

Als psychologie niet alleen maar gaat over aandoeningen en therapie, waar gaat het dan nog meer over? Het woord psychologie  is afkomstig uit het Oudgrieks. Psyche betekent ‘geest’. De Grieken geloofden dat die op zichzelf en apart van het fysieke lichaam bestond. Het aanhangsel -ologie betekent ‘gebied van studie’. De letterlijke betekenis van psychologie is dus ‘de studie van de geest’. Tegenwoordig gebruiken psychologen echter een bredere definitie, die ons kernconcept van deze paragraaf vormt:

KERNCONCEPT 1.1 Psychologie is een breed veld, met vele specialismen, maar in wezen is psychologie de wetenschap van gedrag en geestelijke processen.

Een belangrijk punt van deze definitie: psychologie houdt zich niet alleen bezig met geestelijke processen, maar ook met gedragingen. Met andere woorden, het terrein van de psychologie beslaat zowel interne geestelijke processen, die we alleen indirect waarnemen (zoals denken, voelen en begeren), als externe, waarneembare gedragingen (zoals praten, glimlachen en lopen). Een tweede belangrijk aspect van de definitie heeft betrekking op het wetenschappelijke onderdeel van de psychologie. Kort gezegd is de wetenschap van de psychologie gebaseerd op objectieve, verifieerbare gebeurtenissen. In het laatste deel van dit hoofdstuk wordt uitgelegd wat we bedoelen met de wetenschap van de psychologie. Laten we echter eerst eens kijken naar wat psychologen precies doen.

1.1.1 Psychologie: het is meer dan je denkt

Psychologie beslaat een groter terrein dan de meeste mensen beseffen. Niet alle psychologen werken als therapeut. Velen werken in het onderwijs, het bedrijfsleven, de sport, gevangenissen, de politiek, kerken, de reclame en marketing, en aan de afdelingen psychologie van opleidingen in het beroepsonderwijs en universitair onderwijs (zie figuur 1.1). Anderen werken voor adviesbureaus en de rechtbank. In deze verschillende omgevingen verrichten psychologen sterk uiteenlopende taken, zoals onderwijs geven, onderzoek doen en apparatuur beoordelen en ontwerpen. In dit boek kunnen we niet alle psychologische specialismen behandelen. We kunnen je wel een idee geven van de diversiteit van het vakgebied door de psychologie allereerst in drie grote groepen in te delen.

Figuur 1.1 Waar psychologen werken
Percentages van psychologen die de verschillende studierichtingen hebben gekozen, of in de verschillende sectoren werken (of werk zoeken).
Bron: Jaarverslag 2010 van het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP, 2010)

Drie soorten psychologen
Ruwweg vallen psychologen in drie grote groepen uiteen: experimenteel psychologen, docenten psychologie en toegepast psychologen. Er bestaat echter enige overlap tussen deze groepen, omdat veel psychologen tijdens hun werk verschillende functies uitoefenen.

• Experimenteel psychologen (soms onderzoekspsychologen genoemd) vormen de kleinste van de drie groepen. Ze voeren echter het meeste onderzoek uit dat nieuwe psychologische kennis creëert (Frincke & Pate, 2004). Een experimenteel psycholoog zou bijvoorbeeld de effecten van suiker op hyperactiviteit kunnen onderzoeken. Hoewel sommige experimenteel psychologen bij bedrijven of onderzoeksinstellingen werken, zijn de meeste werkzaam aan universiteiten, waar ze tevens lesgeven.
• In Nederland en België werken docenten psychologie binnen een grote diversiteit aan opleidingen: ze geven bijvoorbeeld les aan studenten van professionele bacheloropleidingen (bijvoorbeeld toegepaste psychologie, orthopedagogiek, verpleegkunde en managementopleidingen) en aan universiteiten. Op universiteiten doen ze ook wetenschappelijk onderzoek. Soms behandelen ze daarbij ook nog mensen, bijvoorbeeld als ze werken op een afdeling medische psychologie. 
• Toegepast psychologen gebruiken de kennis die door experimenteel psychologen is vergaard om problemen van mensen op te lossen door middel van trainingen, het ontwerpen van speciale gereedschappen of psychologische behandelingen. Ze werken op de meest uiteenlopende plekken, bijvoorbeeld op scholen, in klinieken, bij bedrijven, welzijnsorganisaties, op luchthavens en in ziekenhuizen. Alles bij elkaar werkt ongeveer twee derde van de psychologen met een universitaire opleiding voornamelijk als toegepast psycholoog (Kohout & Wicherski, 2000; Wicherski et al., 2009).

 

Specialisaties in de toegepaste psychologie
Wat doen toegepast psychologen? Hieronder bekijken we enkele van de populairste toegepaste specialisaties.

• Sportpsychologen helpen atleten hun prestaties en motivatie te verbeteren, door trainingssessies te plannen en door hen te leren hun emoties onder druk te beheersen. Sommigen richten zich daarbij uitsluitend op professionele sporters, anderen juist op amateurs. Sportpsychologen kunnen ook onderzoek doen, bijvoorbeeld naar de relatie tussen verschillende persoonlijkheidstypen en risicovolle activiteiten zoals parachutespringen of diepzeeduiken.
• Schoolpsychologen zijn deskundig op het gebied van lesgeven en leren. Zo houden zij zich bezig met onderwerpen op het gebied van leren, het gezin of persoonlijke omstandigheden die schoolprestaties kunnen beïnvloeden. Ook richten zij zich op sociale omstandigheden van leerlingen, zoals tienerzwangerschappen en verslavingen. Ze werken vaak voor meerdere scholen tegelijk. Ze diagnosticeren leer- en gedragsproblemen en adviseren leraren, ouders en leerlingen.
• Klinisch psychologen en counselors helpen mensen zich aan te passen op sociaal en emotioneel gebied, of om moeilijke keuzes in relaties, hun carrière of opleiding te maken. Bijna de helft van alle psychologen op masterniveau noemt klinische psychologie of counseling als zijn specialisme (Wicherski et al., 2009). De specialistenopleiding tot klinisch psycholoog omvat in Nederland in totaal minimaal tien jaar: vier jaar universiteit (een master psychologie of orthopedagogiek), twee jaar de postuniversitaire opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog en vier jaar de specialistenopleiding tot klinisch psycholoog. In Vlaanderen doe je er minimaal vijf jaar over om de universitaire mastergraad te behalen van klinisch psycholoog, waarna je deze titel mag voeren. De meeste klinisch psychologen volgen dan nog een postuniversitaire, meer therapeutische opleiding van ongeveer twee jaar.
• Forensisch psychologen leveren hun psychologische expertise aan het wets- en rechtssysteem. De forensische psychologie is een van de nieuwste specialismen in de psychologie en is in korte tijd populair geworden, mede dankzij tv-series als CSI. Waarschijnlijk verlopen de werkdagen van echte forensisch psychologen niet zo glamoureus en in zo’n hoog tempo als die van hun collega’s op tv, maar het terrein biedt volop mogelijkheden. Forensisch psychologen kunnen gevangenen in penitentiaire of tbs-inrichtingen testen om vast te stellen of ze vrijgelaten kunnen worden of fit genoeg zijn om voor de rechtbank te verschijnen. Ze kunnen ook verklaringen beoordelen in mogelijke gevallen van verkrachting of kindermishandeling, en in sommige landen helpen ze bij de selectie van een rechtbankjury (Clay, 2009b; Huss, 2001).
• Omgevingspsychologen proberen de interactie met onze omgeving en het milieu te verbeteren. Ze bestuderen bijvoorbeeld de invloed van groene ruimten in de binnenstad op de schoolprestaties van kinderen of verzinnen manieren om milieuvriendelijk gedrag te stimuleren, zoals recycling. Ook kunnen omgevingspsychologen cliënten helpen zich te blijven inzetten voor duurzaamheid of ze geven workshops over de voordelen die interactie met de natuur oplevert voor de geestelijke gezondheid (Novotney, 2009).
• Gerontopsychologen vormen een van de nieuwste vakgroepen in de psychologie. Omdat de bevolking van volwassenen boven de vijfenzestig jaar snel groeit, heeft de American Psychological Association de gerontopsychologie in het leven geroepen om ouderen te helpen hun gezondheid en welzijn te behouden en effectief te leren omgaan met leeftijdgerelateerde problemen (American Psychological Association, s.d.). Gerontopsychologen beoordelen het functioneren van ouderen en verstrekken begeleiding, in overleg met cliënten, families, verzorgers en artsen, om ouderen te helpen hun potentieel maximaal te benutten in de latere fases van hun leven.
   

Meer informatie over werkterreinen in de psychologie vind je in Careers in Psychology, een publicatie van de American Psychological Association (2011) die ook online beschikbaar is.

1.1.2 Psychologie is geen psychiatrie

Net zoals beginnende studenten psychologie kunnen denken dat alle psychologen klinisch psycholoog zijn, is het ook mogelijk dat ze de verschillen tussen psychologie en psychiatrie niet kennen. Laten we een einde maken aan die verwarring.

Vrijwel alle psychiaters behandelen psychische stoornissen. Een aantal psychologen doet dit ook, maar daar houdt de overeenkomst wel ongeveer op. Psychiatrie  is een medisch specialisme en maakt geen deel uit van de psychologie. Psychiaters hebben een medische opleiding (geneeskunde) genoten en hebben daarnaast een gespecialiseerde opleiding achter de rug in de behandeling van geestelijke en gedragsmatige problemen, meestal met behulp van geneesmiddelen. Daardoor richten psychiaters zich voornamelijk op de behandeling van mensen met ernstiger psychische stoornissen dan psychologen en doen zij dit vanuit een medische invalshoek: zij zien deze mensen als ’patiënten’ met een geestelijke ‘ziekte’.

De psychiatrie is een veel kleiner vakgebied dan de psychologie. De psychologie beslaat het hele terrein van het menselijk gedrag en de geestelijke processen, van hersenfuncties tot sociale interacties. Voor de meeste psychologen ligt de nadruk in hun opleiding op onderzoeksmethoden, in combinatie met het bestuderen van bijvoorbeeld een van de bovengenoemde specialismen. Hoewel sommige psychologen de doctorstitel hebben (zij zijn dus gepromoveerd), is hun opleiding niet medisch van aard. Daarom zijn ze in het algemeen ook niet bevoegd om medicijnen voor te schrijven (Carlat, 2010; Practice Directorate Staff, 2005).

Psychologen werken dus op allerlei terreinen en behandelen mensen vanuit een psychologische invalshoek. We zien dit bijvoorbeeld duidelijk terug bij klinisch psychologen of counselors, die de mensen die ze helpen beschouwen als ‘cliënten’ en niet als ‘patiënten’. In Nederland wordt er op gezette tijden over gediscussieerd of psychologen ook medicijnen mogen voorschrijven, maar tot op heden mag dat niet.

Je weet nu dat psychiatrie geen psychologie is. Hieronder bespreken we iets wat vaak met psychologie wordt verward: pseudopsychologie.

1.1.3 Kritisch nadenken over psychologie en pseudopsychologie

Het televisieprogramma Het zesde zintuig maakt deel uit van een lange traditie, waartoe ook programma’s als The X-Files en Unsolved Mysteries behoren. Deze programma’s spreken bij veel mensen tot de verbeelding vanwege het fantastische en het paranormale, vooral als het gaat om beweringen over mysterieuze krachten van de geest. Hetzelfde geldt voor horoscopen. Het maakt niet uit dat astrologie is ontmaskerd (Schick & Vaughn, 2001). Er is ook geen feitelijke basis voor grafologie (de zogenoemde handschriftanalyse), waarzeggerij of subliminale berichten die ons gedrag zouden beïnvloeden. Dit valt allemaal onder het kopje Pseudopsychologie: niet-onderbouwde psychologische aannamen die als wetenschappelijke waarheden worden gepresenteerd.

Horoscopen en paranormale fenomenen kunnen vermakelijk zijn, maar het is belangrijk vast te stellen waar de op feiten gebaseerde werkelijkheid eindigt en de gefantaseerde begint. Je wilt belangrijke besluiten op het gebied van gezondheid en welzijn immers niet baseren op verkeerde informatie. Een van de doelstellingen van dit boek is je te helpen echte psychologie van pseudopsychologie te onderscheiden, door je kritisch te laten nadenken over buitengewone beweringen over gedrag en geestelijke processen.

Wat is kritisch denken?
Het is onmogelijk om een definitie van kritisch denken te geven waarmee iedereen het eens zal zijn. Toch leggen we in dit boek de nadruk op zes vaardigheden voor kritisch denken.  Elk van deze vaardigheden is gebaseerd op een specifieke vraag waarvan we menen dat je die zou moeten stellen als je met nieuwe ideeën te maken krijgt.

Stel bijvoorbeeld dat je een nieuwsbericht hoort over ’afschrikprogramma’s’ waarin jeugdige wetsovertreders op intimiderende wijze bang worden gemaakt met verhalen van misdadigers over het hardvochtige leven in de gevangenis. Met zulke afschrikprogramma’s is in bepaalde Amerikaanse staten geëxperimenteerd (Petrosino et al., 2013; Petrosino et al., 2014). Welke vragen kun je jezelf stellen als je hoort dat een politicus of zogenaamde expert verklaart dat jongeren met zo’n afschrikprogramma op het rechte pad gebracht kunnen worden?

3.  Wat is het bewijsmateriaal? Dit is een van de belangrijkste richtlijnen bij kritisch denken. In het geval van de ‘afschrikprogramma’s’ luidt de vraag: wat is het bewijsmateriaal dat het afschrikprogramma ondersteunt? In veel gevallen zal degene die het nieuwe programma aanprijst getuigenissen aanhalen van individuen die beweren dat het programma hun leven heeft veranderd. Kritische denkers weten echter dat dit anekdotisch bewijsmateriaal:, hoe overtuigend het ook lijkt, uit de ervaringen van slechts enkele mensen bestaat. Het zou riskant zijn aan te nemen dat wat voor enkele mensen geldt, voor iedereen moet gelden. Om zeker te weten of een bepaalde oplossing werkt, is er wetenschappelijk bewijsmateriaal nodig, waarvoor wetenschappelijk onderzoek moet worden verricht. In dit geval is het zo dat uit onderzoek is gebleken dat afschrikprogramma’s niet werken, en jongeren zelfs immuun kunnen maken tegen angst voor de gevangenis. Jongeren die aan zo’n behandeling werden blootgesteld, bleken vervolgens méér moeilijkheden te krijgen dan jongeren die niet zo’n behandeling kregen (Petrosino et al., 2012).
4. Kan de conclusie zijn beïnvloed door bias? Kritische denkers kennen de omstandigheden waaronder er een grote kans opbias bestaat en zijn in staat veelvoorkomende soorten bias te herkennen die we in dit hoofdstuk zullen onderzoeken. Ze zouden bijvoorbeeld het idee in twijfel trekken dat medische onderzoekers die nieuwe geneesmiddelen beoordelen onbevooroordeeld kunnen blijven als ze geld krijgen van de bedrijven die deze geneesmiddelen produceren (McCook, 2006).De vorm van bias die het meest van toepassing is op het afschrikprogramma is emotionele bias: mensen zijn bang voor misdaad en misdadigers, en willen vaak ook een strenge aanpak van misdadig gedrag. Door dit gevoel of vooroordeel kan het afschrikprogramma aantrekkelijk zijn voor veel mensen, eenvoudigweg vanwege de strengheid ervan. Een ander veelvoorkomend vooroordeel is confirmation bias (bevestigingsbias), de zeer menselijke neiging om ons gebeurtenissen te herinneren die onze aannamen bevestigen en tegenstrijdige bewijzen te negeren of te vergeten (Halpern, 2002; Nickerson, 1998). Door confirmation bias kan bijvoorbeeld worden verklaard waarom mensen in astrologie blijven geloven: ze onthouden de voorspellingen die leken te kloppen en vergeten de voorspellingen die ernaast zaten. Bevestigingsbias verklaart ook waarom gokkers zich beter de keren herinneren dat ze hebben gewonnen dan de keren dat ze hebben verloren, of waarom we blijven denken dat een bepaald object ons geluk brengt. Verbazingwekkend onderzoek met hersenscans, dat werd uitgevoerd vlak voor een presidentsverkiezing in de VS, laat zien dat dit deels biologisch te verklaren is. Bij dit onderzoek luisterden mensen met een sterke politieke voorkeur naar tegenstrijdige beweringen van een van hun favoriete politici. Toen ze die hoorden, sloten de hersenbanen die een rol spelen bij redeneren zich plotseling af, terwijl de delen van de hersenen die betrokken zijn bij emotie actief bleven (Shermer, 2006; Westen et al., 2006). De uitkomsten van dit onderzoek leveren sterk bewijsmateriaal voor het feit dat de hersenen fysiek een ‘bevestigingsbiasmodus’ kunnen inschakelen als ze met tegenstrijdig bewijsmateriaal worden geconfronteerd. Het was alsof de hersenen zeiden: ’Ik wil niets horen dat in strijd is met mijn overtuigingen.’ Er zijn dus extra inspanningen en inzet nodig om deze bias te vermijden.
5. Worden veelvoorkomende denkfouten vermeden? We zullen verschillende veelvoorkomende logische denkfouten in dit boek bestuderen, maar de denkfout die het best van toepassing is op het afschrikprogramma is de aanname dat ’gezond verstand’ een substituut is voor wetenschappelijk bewijs. Sterker nog, vaak kan gezond verstand een stelling zowel ondersteunen als onderuithalen. Alleen een zorgvuldige analyse van bewijzen voor en tegen de stelling kan leiden tot een betrouwbaar antwoord. Een tweede voorbeeld van een logische denkfout doet zich voor als we aannemen dat als twee dingen tegelijkertijd voorkomen, het een het ander moet veroorzaken. Dit staat bekend als de correlatie-causaliteit-denkfout. Wist je bijvoorbeeld dat het aantal moorden stijgt als mensen meer ijs eten? Het is waar, er zijn onweerlegbare gegevens die het verband ondersteunen. Toch zou het stapelgek zijn om te denken dat het eten van ijs ertoe leidt dat mensen elkaar doodmaken! (Wil je weten wat werkelijk de reden van deze correlatie is? Denk dan aan iets wat effect heeft op zowel ijsconsumptie als agressie.) Omdat mensen nu eenmaal dingen willen verklaren, trekken we dergelijke foutieve conclusies bijvoorbeeld ook wanneer we horen dat het aantal gevallen van autisme is gestegen omdat er meer kinderen zijn ingeënt. In plaats daarvan moeten we andere interpretaties over de relatie in overweging nemen en meer ondersteunende gegevens vinden.
6. Zijn voor het oplossen van het probleem verschillende invalshoeken nodig? Het afschrikprogramma gaat uit van de simplistische aanname dat angst voor straf het belangrijkste afschrikmiddel is voor misdaad en dat delinquente jongeren daardoor positief zullen reageren op realistische bedreigingen met straf. Een realistischer standpunt is dat misdaad een complex probleem is dat vanuit verschillende perspectieven dient te worden bekeken. Psychologen bekijken misdaad bijvoorbeeld vanuit de invalshoek van leren, sociale invloed of persoonlijkheidstrekken. Economen zijn geïnteresseerd in de financiële motieven voor misdaad. En sociologen concentreren zich op o nderwerpen als bendes, armoede en maatschappelijke structuren. Voor een probleem dat uit meerdere facetten bestaat, is een complexere oplossing nodig dan een afschrikprogramma.

 

De moderne psychologie is vormgegeven door haar geschiedenis, die zo’n 25 eeuwen teruggaat tot de Griekse filosofen Socrates, Plato en Aristoteles. Deze wijzen speculeerden over bewustzijn en gekte, en stelden dat emoties het denken kunnen verstoren en dat onze waarnemingen slechts interpretaties zijn van de ons omringende wereld. Vandaag de dag zullen de meeste mensen hiermee instemmen – zo ook de moderne psychologen.

Toch komt slechts een deel van de eer voor het leggen van de basis van de moderne psychologie toe aan de Griekse filosofen. Ongeveer in dezelfde tijd werden in Aziatische en Afrikaanse samenlevingen namelijk ook psychologische ideeën ontwikkeld. In Azië verkenden volgers van yoga en het boeddhisme het bewustzijn, dat ze via meditatie probeerden te beheersen. Tegelijkertijd ontstonden in Afrika andere verklaringen voor persoonlijkheid en psychische stoornissen vanuit traditionele spirituele opvattingen (Berry et al., 1992). Op basis van deze volkspsychologie ontwikkelden sjamanen (genezers) ’behandelingen’ (Lambo, 1978).

Wanneer we vervolgens vele eeuwen vooruit spoelen, komen we terecht in middeleeuws Europa, dat werd gedomineerd door de rooms-katholieke kerk, die haar eigen ideeën aan de Griekse filosofie over de geest toevoegde. De kerk had weinig belangstelling voor de fysieke wereld en stelde dat de geest en de ziel losstaan van de natuurwetten waaraan wereldse objecten en gebeurtenissen onderworpen zijn. Voor middeleeuwse christenen was de menselijke geest, net als de geest van God, een mysterie dat stervelingen niet in twijfel dienden te trekken.

Dit standpunt was diep verankerd in de middeleeuwse samenleving, en daar kwam slechts moeizaam verandering in. Er was een reeks radicaal nieuwe ideeën voor nodig, gedurende een periode van enkele eeuwen, voordat de middeleeuwse opvattingen werden doorbroken en de intellectuele basis voor de moderne psychologie kon worden gelegd. Dit brengt ons bij het kernconcept van deze paragraaf:

KERNCONCEPT 1.2 Zes belangrijke perspectieven domineren het snel veranderende veld van de moderne psychologie: het biologische, cognitieve, behavioristische, whole-person-, ontwikkelings- en socioculturele perspectief. Alle kwamen ze voort uit radicaal nieuwe ideeën over geest en gedrag.

Als je deze perspectieven bestudeert, zul je zien dat elk gezichtspunt een unieke verklaring biedt voor menselijk gedrag. Samen omvatten ze de meervoudige perspectieven van de psychologie, die allemaal een belangrijk ’instrument’ zijn in de ’psychologische gereedschapskist’ die je nodig hebt als je menselijk gedrag wilt leren begrijpen. Deze perspectieven zijn ook in combinatie te gebruiken; bepaald gedrag is namelijk niet altijd enkel te verklaren vanuit één perspectief.

1.2.1 Scheiding van lichaam en geest en het moderne biologische perspectief

Of, zoals de empirist Francis Bacon zei: ’Het denken vertroebelt de waarneming.’ Een andere empirist, John Locke, beweerde dat de mens bij de geboorte een tabula rasa is: een onbeschreven blad dat door ervaring, leerprocessen en opvoeding persoonlijkheid en vaardigheden (zoals intelligentie) krijgt.

Het moderne biologische perspectief
Vierhonderd jaar later vormt Descartes’ revolutionaire perspectief de basis voor het modern biologische perspectief. Moderne biologisch psychologen hebben lichaam en geest opnieuw samengevoegd. Zij beschouwen de geest tegenwoordig als een product van de hersenen. Volgens dit standpunt komen zowel onze persoonlijkheid, onze voorkeuren, onze gedragspatronen als onze vaardigheden voort uit onze lichamelijke eigenschappen. Daarom zoeken biologisch psychologen naar de oorzaken van ons gedrag in het zenuwstelsel, het endocriene stelsel (hormoonstelsel) en de genen.

Twee variaties op het biologische thema
Het biologische standpunt heeft uiteraard sterke wortels in de biologie en de geneeskunde. De biologische psychologie wordt gecombineerd met de biologie, de neurologie en andere disciplines die geïnteresseerd zijn in processen in de hersenen tot het nieuwe vakgebied van de neurowetenschap. Dankzij spectaculaire ontwikkelingen van computers en beeldvormingstechnieken van de hersenen is de neurowetenschap een opwindend onderzoeksgebied. Tot de prestaties van dit vakgebied behoort het ontrafelen van het mysterie van de wijze waarop onze ogen en hersenen lichtgolven in beelden omzetten. Ook hebben neurowetenschappers ontdekt op welke wijze bepaalde vermogens, zoals spraak, sociale vaardigheden of het geheugen, kunnen verdwijnen door beschadiging van bepaalde gebieden van de hersenen. En, zoals we in hoofdstuk 8 zullen zien, gebruiken ze hersengolfpatronen om de verborgen wereld van slaap en dromen te openen.

Een andere belangrijke variant van de biologische psychologie is voortgekomen uit ideeën die circa honderdvijftig jaar geleden door Charles Darwin zijn geformuleerd. Volgens deze evolutionaire psychologie komt een groot deel van het menselijk gedrag voort uit overgeërfde neigingen; dit standpunt wordt in hoge mate ondersteund door recent onderzoek in de genetica. Volgens het evolutionaire perspectief is onze genetische opmaak, die aan onze meest fundamentele gedragingen ten grondslag ligt, gevormd door de omstandigheden waarin onze genetische voorouders duizenden jaren geleden verkeerden. Zo neemt men aan dat de mens rechtop is gaan lopen als aanpassing aan het verdwijnen van oerwouden ten voordele van de savanne. Door rechtop te lopen kreeg de mens veel meer overzicht over zijn omgeving en kon hij dus beter anticiperen op gevaar. Ook hebben jongere kinderen nog een instinctieve afkeer van alles wat bitter is, waarschijnlijk omdat gif vaak bitter smaakt.

Volgens de evolutionaire psychologie hebben invloeden in de omgeving de stamboom van de mens ‘gesnoeid’, waarbij de individuen met de meest adaptieve psychische en lichamelijke kenmerken bevoordeeld werden, want ze leefden langer en waren daardoor beter in staat zich voort te planten en zo hun eigen kenmerken door te geven. Darwin noemde dit natuurlijke selectie. Tijdens dit proces evolueerden (veranderden) de lichamelijke kenmerken van een soort in de richting van de kenmerken die de best aangepaste organismen een voordeel gaven in de strijd om het bestaan. Zo wordt bijvoorbeeld gedacht dat de noodzaak om in steeds grotere groepen samen te leven ervoor gezorgd heeft dat de cortex groter werd en mensen socialere wezens werden.

1.2.2 Het begin van de wetenschappelijke psychologie en het moderne cognitieve perspectief

Een tweede belangrijk idee dat de vroege psychologische wetenschap vormgaf, is afkomstig uit de scheikunde, waar wetenschappers patronen ontdekten in de eigenschappen van de chemische elementen. Daaruit concludeerden ze dat het mogelijk was om alle elementen in een ’periodiek systeem’ onder te brengen. Deze ontdekking bracht in één klap structuur aan in de tot dan toe chaotische discipline van de chemie, wat overal in de wetenschappelijke wereld veel aandacht trok. De Duitse wetenschapper Wilhelm Wundt, die later waarschijnlijk de allereerste was die zichzelf ’psycholoog’ noemde, dacht dat het mogelijk was de menselijke geest op eenzelfde manier te simplificeren als het periodiek systeem de scheikunde had vereenvoudigd. Misschien kon hij ’de elementen van bewuste waarneming’ ontdekken! Hoewel hij zijn droom van een periodiek systeem voor de geest niet waarmaakte, had hij wel een baanbrekend inzicht: de wetenschappelijke methoden, zoals die in de schei- en natuurkunde werden toegepast, konden ook gebruikt worden om zowel de geest als het lichaam te bestuderen.

Het periodiek systeem met scheikundige elementen inspireerde Wilhelm Wundt. Hij onderzocht of het mogelijk was dat de menselijke geest ook op dergelijke wijze kon worden opgebroken in elementen.

Introspectie naar de elementen van de bewuste ervaring
‘Druk de knop in zodra je het lichtje ziet’, zou professor Wundt misschien hebben gezegd terwijl hij zich voorbereidde op het registreren van de reactietijd tussen de lichtprikkel en de reactie van een student daarop. Zulke simpele, concrete experimenten waren in 1879, in het eerste psychologisch laboratorium ter wereld (aan de Universiteit van Leipzig) aan de orde van de dag. Hier deden Wundt en zijn studenten ook onderzoek waarbij getrainde vrijwilligers hun sensorische en emotionele reacties op verschillende prikkels beschreven, een techniek die introspectie:wordt genoemd.

Dit waren de eerste psychologische experimenten in de geschiedenis: onderzoek naar wat volgens Wundt en zijn studenten de ‘elementen’ van het bewustzijn waren, met inbegrip van gewaarwording en waarneming, geheugen, aandacht, emotie, denken, leren en taal. Volgens hen bestond al onze verstandelijke activiteit uit verschillende combinaties van deze elementaire processen.

De erfenis van Wundt: structuralisme
Wundts pupil Edward Bradford Titchener bracht de zoektocht naar de elementen van het bewustzijn naar Amerika, waar hij het structuralisme:  begon te noemen. Dit was een passende term, want Titchener had net als Wundt als doel de meest elementaire ‘structuren’ of onderdelen van de geest aan het licht te brengen (Fancher, 1979). Hoewel Wundt deze term zelf nooit gebruikte, wordt hij als de ’vader’ van het structuralisme beschouwd.

Vanaf het begin kreeg zowel Wundt als Titchener veel kritiek te verduren. De bezwaren luidden vooral dat de introspectieve methode te subjectief was. Want, zo vroegen critici zich af, hoe kunnen we de nauwkeurigheid beoordelen van de beschrijving die mensen zelf van hun gedachten en gevoelens geven?

Wundt en Titchener wonnen echter uiteindelijk. Hoewel psychologen hun ideeën soms vreemd vinden, maken ze nog steeds gebruik van aangepaste versies van de oude methoden van de structuralisten. Je ziet bijvoorbeeld introspectie aan het werk als we slaap en dromen bestuderen. Ook zijn de onderwerpen die Wundt en Titchener voor het eerst herkenden en onderzochten als hoofdstuktitels terug te vinden in elk inleidend boek over psychologie, inclusief het boek dat je nu voor je hebt liggen.

 

James en de functie van geest en gedrag
Een van de luidruchtigste criticasters van Wundt, de Amerikaanse psycholoog William James, beargumenteerde dat de benadering van de Duitser veel te beperkt was. De psychologie moest zich richten op de functie van het bewustzijn en niet alleen op de structuur ervan, betoogde hij. Heel toepasselijk leidden James’ opvattingen tot een richting in de psychologie die het functionalisme  genoemd werd (Fancher, 1979). William James en zijn volgelingen vonden de ideeën van Charles Darwin veel interessanter dan die van Wundt. Net als Darwin had James een diepe belangstelling voor emoties, met inbegrip van hun relatie tot het lichaam en tot gedrag (volgens hem waren emoties niet alleen elementen van het bewustzijn, zoals in het systeem van Wundt). James voelde zich ook aangetrokken tot Darwins idee dat organismen zich aan hun omgeving aanpasten. Hij stelde daarom dat de psychologie zou moeten verklaren op welke wijze mensen zich aanpassen (of er niet in slagen zich aan te passen) aan de werkelijke wereld buiten het laboratorium.

Door deze manier van denken kwamen de functionalisten ertoe de eerste toegepaste psychologie te ontwikkelen; zij waren geïnteresseerd in de wijze waarop de psychologie kon worden toegepast om het menselijk leven te verbeteren. James schreef zelf uitgebreid over de ontwikkeling van aangeleerde ’gewoonten’, de psychologie van de religie en het onderwijs. Zijn navolger, John Dewey, was de grondlegger van de beweging van ’het nieuwe leren’ (progressive education) , waarbij de nadruk lag op leren door doen, in plaats van door alleen naar colleges te luisteren en feiten uit het hoofd te leren.

Over introspectie waren het structuralisme en het functionalisme het eens. (Net als over de Gestaltpsychologie, zie figuur 1.3.) Ironisch genoeg vormde die overeenkomst ook hun grootste kwetsbaarheid: de introspectieve methode was subjectief, waardoor ook functionalisten verweten werd dat hun versie van de psychologie niet echt wetenschappelijk was. Het duurde meer dan een halve eeuw om dit probleem te overwinnen; hiervoor was ook de samenwerking van deskundigen uit andere disciplines nodig, die samen het cognitieve perspectief vormden.

Het moderne cognitieve perspectief
De ontwikkeling van de computer, die de nieuwe metafoor voor de geest ging vormen, gaf de psychologie een onomkeerbare duw in de richting van een nieuwe synthese: de moderne cognitieve psychologie. Net als in het perspectief van de structuralistische school, de functionalistische school en de Gestaltpsychologie wordt in het ccognitieve perspectief  ook de nadruk gelegd op cognitie: geestelijke activiteiten zoals waarnemingen, interpretaties, verwachtingen, overtuigingen en herinneringen. Vanuit dit standpunt gezien zijn iemands gedachten en handelingen het resultaat van het unieke cognitieve patroon van waarnemingen en interpretaties van ervaringen.

Tegenwoordig kan het cognitieve perspectief gebruikmaken van objectievere observatiemethoden dan vroeger, dankzij de verbluffende ontwikkelingen op het gebied van brain imaging-technieken. Daardoor kunnen wetenschappers de hersenen tijdens allerlei mentale processen bestuderen.

In de twintigste eeuw begon het vakgebied van de psychologie pas echt te groeien. Vroege aanhangers van de cognitieve theorie, zoals Wundt en James, baanden de weg voor nieuwe perspectieven, zoals het behaviorisme (gedragsperspectief), dat ernaar streefde de psychologie vanuit wetenschappelijke principes te bestuderen. De Gestaltpsychologie opende bovendien de deur voor nadere bestudering van menselijk gedrag vanuit een meer holistisch standpunt, zoals het ontwikkelingsperspectief en het perspectief van de hele mens. Tot slot begonnen psychologen halverwege de twintigste eeuw in te zien hoe belangrijk de invloed van cultuur en onze situationele omgeving is op ons gedrag. Laten we al deze vier extra perspectieven eens nader bestuderen.

1.2.3 Het behavioristische perspectief: nadruk op waarneembaar gedrag

Rond 1900 werd een bijzonder radicale en opstandige groep wetenschappers bekend, de zogenoemde behavioristen, doordat ze het met vrijwel iedereen oneens waren. Zij bouwden voort op het empiristische idee dat je enkel zekerheid kan verwerven over datgene wat je kunt waarnemen en op het idee dat de mens bij de geboorte een tabula rasa is. Ze werden echter het beroemdst met het idee dat het bestuderen van de geest, zoals Wundt, Titchener en James deden, helemaal geen deel van de psychologie zou moeten uitmaken. John B. Watson, een vroege leider van de behavioristische beweging, betoogde dat een werkelijk objectieve psychologische wetenschap zich uitsluitend met waarneembare gebeurtenissen zou moeten bezighouden: fysieke stimuli vanuit de omgeving en de waarneembare reacties van het organisme daarop. Het behaviorisme, aldus Watson, is de wetenschap van het gedrag en van de meetbare omstandigheden in de omgeving die dit gedrag beïnvloeden (zie tabel 1.1).

Een grote verdienste van behavioristen is dat we nu veel beter begrijpen dat krachten vanuit de omgeving van invloed zijn op het menselijk vermogen om te leren. Daarnaast hebben behavioristen effectieve strategieën ontwikkeld waarmee we gedrag kunnen wijzigen door de omgeving te veranderen (Alferink, 2005; Roediger, 2004). We gaan in hoofdstuk 4 verder in op deze ideeën.

1.2.4 De perspectieven vanuit de gehele persoon: psychodynamisch, humanistisch, en karaktertrekken en temperament

Aan het begin van de twintigste eeuw oefenden de Weense arts Sigmund Freud en zijn volgelingen ook kritiek uit op Wundt en het structuralisme. Zij ontwikkelden een methode voor het behandelen van psychische stoornissen die op weer een ander radicaal idee was gebaseerd: dat persoonlijkheid en psychische stoornissen voornamelijk ontstaan uit processen in de onbewuste geest, en niet in het bewustzijn (zie tabel 1.1) Hoewel Freud niet de eerste was die erkende dat we ons onbewust zijn van bepaalde geestelijke processen, had noch het structuralisme, noch het functionalisme, noch de Gestaltpsychologie het idee dat onbewuste processen de persoonlijkheid konden domineren en psychische stoornissen konden veroorzaken. Freuds ideeën waren in een ander opzicht ook revolutionair. Geen van de eerdere ’scholen’ van de psychologie had een uitgebreide methode voor psychotherapie ontwikkeld. Bovendien stelde de psychoanalytische theorie van Freud dat deze methode de gehele persoon kon verklaren, en niet slechts bepaalde onderdelen daarvan (zoals aandacht, perceptie, geheugen of emotie), zoals de andere richtingen in de psychologie hadden gedaan. Het was zijn doel elk aspect van de geest in één enkele grootse theorie te verklaren.

PERSPECTIEF	IDEE	WAT BEPAALT GEDRAG?	WIE?
Biologisch perspectief	Het lichaam kan apart van de geest worden bestudeerd.	De hersenen, zenuwstelsel, endocriene stelsel (hormoonstelsel) en genen.	René Descartes
Cognitief perspectief	De wetenschappelijke methode kan worden gebruikt om de geest te bestuderen.	Iemands unieke patroon van waarnemingen, interpretaties, verwachtingen, overtuigingen, en herinneringen.	Wilhelm Wundt en William James
Behavioristisch perspectief	Psychologie moet de wetenschap van observeerbaar gedrag zijn, niet van mentale processen.	De prikkels in onze omgeving en de voorgaande consequenties van ons gedrag.	John Watson en B.F. Skinner
Perspectief van de gehele persoon (‘whole person’)	Psychodynamische psychologie: persoonlijkheid en psychische stoornissen komen voort uit processen in het onbewuste.	Processen in onze onbewuste geest.	Sigmund Freud
	Humanistische psychologie: psychologie moet de nadruk leggen op menselijke groei en potentieel in plaats van op psychische stoornissen.	Onze aangeboren behoefte om te groeien en ons potentieel zo goed mogelijk te verwezenlijken.	Carl Rogers en Abraham Maslow
	Psychologie van karaktertrekken en temperament: individuen kunnen worden begrepen in termen van hun temperament en blijvende karaktertrekken.	Unieke persoonlijkheidskenmerken die in de tijd en in alle situaties consistent zijn.	De oude Grieken
Ontwikkelingsperspectief	Mensen veranderen als gevolg van een interactie tussen erfelijke eigenschappen en de omgeving.	De interactie tussen erfelijkheid en omgeving, die zich het hele leven door uit in voorspelbare patronen.	Mary Ainsworth, Jean Piaget en vele anderen
Sociocultureel perspectief	Sociale en culturele invloeden kunnen de invloed overstemmen van alle andere factoren die gedrag beïnvloeden.	De kracht van de situatie.	Stanley Milgram, Philip Zimbardo en vele anderen

Psychodynamische psychologie
Freud zette veel van zijn volgelingen ertoe aan zich los te maken en hun eigen theorieën te ontwikkelen. We gebruiken de term psychodynamisch voor die ideeën van Freud en alle neofreudiaanse theorieën die ontstonden uit het idee dat de geest (psyche), vooral de onbewuste geest, een reservoir van energie (dynamica) voor de persoonlijkheid is. Volgens de psychodynamische psychologie  is deze energie datgene wat ons motiveert.

De eerste en bekendste vertegenwoordiger van de psychodynamische benadering is uiteraard Sigmund Freud zelf; zijn systeem wordt psychoanalyse  genoemd. De methode werd oorspronkelijk ontwikkeld als medische techniek voor de behandeling van psychische stoornissen. Psychoanalytici leggen de nadruk op de analyse van dromen, versprekingen (de zogenoemde ’freudiaanse verspreking’) en op een techniek die vrije associatie wordt genoemd, om aanwijzingen te verkrijgen voor de onbewuste conflicten en verlangens waarvan wordt gedacht dat ze door het bewustzijn worden gecensureerd. Tegenwoordig zijn de meeste psychoanalytici artsen met een specialisme in de psychiatrie en een uitgebreide opleiding in de freudiaanse methoden. (En nu weet je wat het verschil is tussen een psycholoog en een psychoanalyticus, zoals we al hadden beloofd.)

Er is de afgelopen decennia veel kritiek geuit op de psychoanalyse. Zo stelt wetenschapsfilosoof Karl Popper (1963) dat de psychoanalyse als wetenschappelijke methode niet beantwoordt aan het criterium van falsificeerbaarheid. Hiermee bedoelt Popper dat de psychoanalyse uitspraken en voorspellingen doet die niet toetsbaar zijn aan de feitelijke werkelijkheid. Uiteraard ontwikkelt de psychoanalyse zich verder. Er zijn auteurs zoals Paul Verhaeghe (2011, 2014, 2015) die de ’klassieke psychoanalyse’ willen aanpassen en actualiseren. Hij tracht vanuit een psychoanalytisch denkkader te onderzoeken hoe maatschappelijke veranderingen invloed kunnen hebben op psychologische en psychiatrische moeilijkheden.

Freud en zijn volgelingen zijn niet de enigen die de gehele mens wilden verklaren. Ook twee andere groepen zijn geïnteresseerd in een globaal inzicht in de persoonlijkheid: de humanistische psychologie en de psychologie van karaktertrekken en temperament. Hier groeperen we deze drie perspectieven onder het kopje perspectieven vanuit de gehele persoon (’whole person’).

Humanistische psychologie
Als reactie op de nadruk van psychoanalytici op duistere krachten in het onbewuste, sloeg de humanistische psychologie  een nieuwe weg in. Ook tegen het behavioristische perspectief kwamen zij in opstand, met de argumentatie dat de mens geen speelbal is van de prikkels uit de omgeving, maar dat onze innerlijke processen minstens even belangrijk zijn. De radicaal nieuwe invalshoek die werd ontwikkeld door humanistische therapeuten legde de nadruk op de positieve kant van onze natuur: onze mogelijkheden, groei en potentie (zie tabel 1.1). De humanisten, onder aanvoering van Carl Rogers en Abraham Maslow, ontwierpen een model dat mensen ziet als organismen met een vrije wil. Op grond van die vrije wil kunnen ze keuzes maken en zo hun leven beïnvloeden (Kendler, 2005). Vanuit het humanistische perspectief hebben de opvattingen die je hebt over jezelf en je fysieke en emotionele behoeften een grote invloed op je gedachten, emoties en handelingen, die op hun beurt allemaal invloed hebben op de ontwikkeling van je potentieel. Net als de psychodynamische psychologie heeft de humanistische psychologie veel invloed gehad op de psychotherapie en counseling. Zo worden de door Rogers ontwikkelde grondhoudingen voor hulpverleners (empathie, onvoorwaardelijke acceptatie en echt heid) nog altijd veel gebruikt in de praktijk.

Psychologie van karaktertrekken en temperament
De oude Grieken, die op zoveel moderne ideeën vooruitliepen, verklaarden dat de persoonlijkheid werd geregeerd door vier humores (vloeistoffen): bloed, slijm, zwarte gal en gele gal. Afhankelijk van welke humor overheerste, kon iemands persoonlijkheid sanguinisch (opgewekt, gedomineerd door bloed), traag en behoedzaam (slijm), melancholiek (zwartgallig), of boos en agressief (gele gal) zijn.

Tegenwoordig geloven we natuurlijk niet meer in de typologie van de oude Grieken. Toch leeft hun idee van persoonlijkheidstrekken nog altijd voort in de psychologie van karaktertrekken en temperament. Het fundamentele idee dat deze psychologische stroming van andere onderscheidt, luidt als volgt: verschillen tussen mensen ontstaan uit verschillen in stabiele kenmerken en neigingen, die karaktertrekken en temperamenten worden genoemd (zie tabel 1.1).

Waarschijnlijk heb je wel eens gehoord van karaktertrekken zoals introversie en extraversie; deze lijken fundamentele eigenschappen van de menselijke aard te zijn. Andere karaktertrekken die psychologen bij mensen over de gehele wereld hebben vastgesteld, zijn onder meer een gevoel van angst of comfort; openstaan voor nieuwe ervaringen of juist niet; inschikkelijkheid of nauwgezetheid. Sommige psychologen beweren ook dat we op een nog fundamenteler niveau verschillen, het zogenoemde temperament, waarvan wordt gedacht dat het de verschillende neigingen van pasgeboren baby’s verklaart (en ook van volwassenen). Van al deze individuele karaktereigenschappen wordt verondersteld dat ze op zijn minst voor een deel biologisch van aard zijn en naar verwachting tamelijk consistent in de tijd en in verschillende situaties.

1.2.5 Het ontwikkelingsperspectief: veranderingen die ontstaan door nature en nurture

Het ontwikkelingsthema (ook wel levenslooppsychologie genoemd) zal elders in het boek ook voorkomen, omdat de ontwikkeling van invloed is op al onze psychologische processen, van de biologie tot aan sociale interactie.

1.2.6 Het socioculturele perspectief: het individu in context

Wie zou kunnen ontkennen dat mensen een sterke invloed op elkaar hebben? Het socioculturele perspectief stelt het idee van de sociale invloed centraal. Vanuit deze invalshoek verdiepen socioculturele of crossculturele psychologen zich in onderwerpen als aardig vinden, liefhebben, vooroordelen, agressie, gehoorzaamheid en conformisme. En daarbij zijn ze in het bijzonder geïnteresseerd in hoe deze sociale processen per cultuur variëren (zie tabel 1.1).

Cultuur, een complexe mix van taal, opvattingen, gewoonten, waarden en tradities, heeft een diepgaande invloed op ons allemaal. Het feit dat aandacht voor cultuur vroeger ontbrak, ligt deels aan het feit dat de wetenschappelijke psychologie haar wortels in Europa en Noord-Amerika heeft, waar de meeste psychologen onder gelijkwaardige culturele omstandigheden leven en werken (Lonner & Malpass, 1994; Segall et al., 1998). Inmiddels is het perspectief echter wel breder geworden. Minder dan de helft van de half miljoen psychologen die de wereld telt, werken en wonen in de VS en de belangstelling voor de psychologie neemt in landen buiten Europa en Noord-Amerika nog steeds toe (Pawlik & d’Ydewalle, 1996; Rosenzweig, 1992, 1999). Desondanks is het leeuwendeel van onze psychologische kennis nog altijd overgoten met een Europees en Noord-Amerikaans sausje (Guthrie, 1998; zie ook paragraaf 1.3.3).

Crosscultureel psycholoog: hebben dit vooroordeel erkend en wijden zich aan de immense taak de ‘wetten’ van de psychologie opnieuw te beoordelen aan de hand van andere culturele en etnische normen (Cole, 2006).

Natuurlijk ontkennen voorstanders van het socioculturele standpunt de effecten van erfelijkheid of leren of zelfs van onbewuste processen niet. Ze geven de psychologie echter een krachtig bijkomend concept: de kracht van de situatie. Volgens dit standpunt kunnen de sociale en culturele situatie waarin de persoon is ingebed, soms sterker zijn dan alle andere factoren die het gedrag beïnvloeden.

Samen helpen deze zes perspectieven dus allemaal om een holistisch beeld van menselijk gedrag te ontwikkelen. Gedrag kan zelden adequaat worden verklaard vanuit een enkel psychologisch perspectief. Daar voegen we wel meteen aan toe dat gedragsverklaringen niet zijn bedoeld als rechtvaardiging van dat gedrag. Verklaringen zijn nuttig als men wil proberen om problematisch gedrag af te leren of om gedrag van anderen beter te begrijpen. Figuur 1.4 geeft een samenvatting van de zes belangrijkste perspectieven die samen het spectrum van de moderne psychologie vormen.

Figuur 1.4 Samenvatting van de zes belangrijkste perspectieven op de moderne psychologie

Eerder in dit hoofdstuk zagen we hoe het door Descartes’ radicale idee om de spirituele geest te scheiden van het fysieke lichaam mogelijk werd om de biologische basis van gedrag te onderzoeken. Daarmee konden wetenschappers de pseudowetenschappelijke ‘logica van het gezonde verstand’, op grond waarvan bepaald gedrag werd toegeschreven aan mysterieuze spirituele krachten, ter discussie stellen. Nog altijd is er discussie over ongefundeerde beweringen afkomstig uit pseudowetenschappen, die variëren van handlezen tot voorspellingen van waarzeggers en het gebruik van kristallen tegen fysieke kwalen. Wat maakt dat de psychologie anders is dan deze pseudopsychologische manieren om inzicht te krijgen in mensen? Niet een daarvan heeft de test van de wetenschappelijke methode doorstaan, waarmee ideeën worden getoetst aan observaties.

Pseudopsychologie is gebaseerd op hoop, bevestiging van vooroordelen, anekdotes en de goedgelovigheid van de mens. Misschien vind je deze opstelling van de psychologie nogal arrogant. Waarom zouden we geen plekje geven aan nog veel meer manieren om het fenomeen mens te benaderen? Dat doen we ook. Psychologen werken graag samen met sociologen, antropologen en psychiaters. We wijzen echter mensen af die beweren dat ze ‘bewijzen’ in handen hebben, terwijl dat in werkelijkheid slechts meningen en anekdotes zijn.

Wat maakt psychologie dan wel tot een echte wetenschap? Dat is de methode. Ons kernconcept van deze paragraaf luidt dan ook:

KERNCONCEPT 1.3 Net als onderzoekers in alle andere vakgebieden gebruiken psychologen de wetenschappelijke methode om hun ideeën empirisch te toetsen.

En wat houdt die wetenschappelijke methode dan precies in? Eenvoudig gezegd is de wetenschappelijke methode een procedure om ideeën te onderwerpen aan een onderzoek, waarna ze ofwel bewezen, ofwel verworpen worden. De essentie hiervan is het empirisch onderzoek, het verzamelen van objectieve informatie uit de eerste hand door metingen die zijn gebaseerd op sensorische ervaringen en observatie.

Op grond van empirisch onderzoek wil de psychologie uiteindelijk allesomvattende verklaringen voor gedrag en geestelijke processen ontwikkelen. In de wetenschap noemen we deze verklaringen theorieën, een woord dat vaak verkeerd begrepen wordt. ‘Het is maar een theorie’, hoor je weleens zeggen. Maar voor een onderzoeker heeft theorie een speciale betekenis. Kort gezegd is een wetenschappelijke theorie een toetsbare verklaring voor een verzameling feiten of waarnemingen (Allen, 1995; Kukla, 1989). Het is duidelijk dat deze definitie verschilt van de manier waarop mensen de term gewoonlijk gebruiken. In alledaagse taal kan ‘theorie’ een wilde speculatie betekenen of slechts een vermoeden, een idee dat niet onderbouwd wordt door bewijzen. Voor een onderzoeker heeft een goede theorie echter twee aantrekkelijke eigenschappen: a) de theorie kan de feiten verklaren en b) de theorie kan worden getest.

1.3.1 Vier stappen van de wetenschappelijke methode

Het toetsen van een wetenschappelijke theorie geschiedt in vier methodische stappen, die we kunnen illustreren met ons experiment over de gedragsmatige effecten van suiker (zie figuur 1.5). Dit zijn in essentie altijd dezelfde stappen, of het nu om psychologisch, biologisch, sociologisch of om het even welk onderzoek gaat. Het is dus de methode die het onderzoek wetenschappelijk maakt, niet het onderwerp. In het ideale geval is dit de manier waarop een wetenschapper de wetenschappelijke methode uitvoert:

Een hypothese ontwikkelen
Elk wetenschappelijk onderzoek begint met het formuleren van een specifiek idee of een vermoeden over een onderdeel van een bredere theorie. De voorspelling van de uitkomst van een wetenschappelijk onderzoek, een bewering over de relatie die er zou bestaan tussen de verschillende variabelen in een onderzoek, wordt een hypothese genoemd.

Om toetsbaar te zijn moet een hypothese potentieel falsificeerbaar (weerlegbaar) zijn; dit wil zeggen dat de hypothese zodanig moet worden opgesteld dat kan worden bewezen of deze juist of onjuist is. De hypothese zou niet falsificeerbaar zijn als we alleen een waardeoordeel gaven, bijvoorbeeld dat suiker ‘slecht’ is voor kinderen. Als onze hypothese echter stelt dat kinderen van suiker hyperactief worden, zouden we deze kunnen onderzoeken door kinderen suiker te laten eten en vervolgens de effecten op hun activiteitsniveau waar te nemen. Als we geen effect vinden, is de hypothese gefalsificeerd (weerlegd). Wetenschap geeft geen waardeoordeel en kan geen antwoord geven op vragen die niet empirisch getoetst kunnen worden. Zie tabel 1.2 voor voorbeelden van dergelijke vragen.

Vervolgens moet de onderzoeker precies bedenken hoe de hypothese zal worden onderzocht; dit betekent dat alle aspecten (variabelen) in concrete termen worden gedefinieerd. Deze termen worden operationele definities genoemd. Hiervoor is het nodig om de procedures (handelingen) te specificeren die gebruikt zullen worden bij het uitvoeren van het experiment en bij het meten van de resultaten. We lichten dit idee toe aan de hand van de volgende voorbeelden, die als operationele definities voor ons experiment zouden kunnen dienen.

• Operationele definitie van ‘kinderen’
  We kunnen natuurlijk niet alle kinderen ter wereld onderzoeken. Onze operationele definitie van ‘kinderen’ zou kunnen zijn: alle kinderen van groep drie van een basisschool in de buurt.

• Operationele definitie van ‘suiker’
  Evenzo zouden we specifiek kunnen definiëren wat we bedoelen met ‘suiker’, bijvoorbeeld de hoeveelheid suiker in een bepaalde frisdrank die in de supermarkt verkrijgbaar is. Als we bijvoorbeeld besluiten Fanta als onze suikerbron te gebruiken, zouden we ‘suiker’ operationeel kunnen definiëren als de hoeveelheid suiker die in één blikje Fanta aanwezig is. (Door een drank zonder cafeïne te gebruiken, wordt het mogelijk verstorende effect van cafeïne op het gedrag van kinderen vermeden.)

• Operationele definitie van ‘hyperactief’
  Dit zal iets ingewikkelder zijn. Stel dat we waarnemers hebben die het gedrag van elk van de kinderen met behulp van de volgende vijfpuntsschaal zullen beoordelen:

 

passief	rustig	gematigd actief	actief	zeer actief
1	2	3	4	5

Als onze studie specificeert dat bepaalde kinderen een suikerhoudende drank krijgen en andere kinderen dezelfde drank met kunstmatig zoetmiddel, kunnen we ‘hyperactief’ operationeel definiëren als een significant hogere gemiddelde beoordeling van het activiteitsniveau van de groep die de suikerhoudende drank krijgt.

Nu we onze hypothese en operationele definities hebben opgesteld, hebben we de eerste stap in ons wetenschappelijk onderzoek gezet. We zijn echter nog niet klaar. We moeten ons feitelijke experiment nog uitvoeren en de sensorische bevindingen verzamelen. Het grote gebrek van pseudowetenschappen zoals astrologie of waarzeggerij is dat ze deze stap van het verifiëren of verwerpen van hun aannamen nooit werkelijk uitvoeren.

Tabel 1.2 Welke vragen kan de wetenschappelijke methode niet beantwoorden?
De wetenschappelijke methode is niet geschikt voor vragen die niet met een objectieve, empirische test kunnen worden beantwoord. Hieronder staan enkele voorbeelden van zulke vragen.

Gebied	Vraag
Ethiek	Mogen wetenschappers dierproeven doen?
Waarden	Welke cultuur gaat het beste om met werk en vrije tijd?
Moraal	Is abortus moreel goed of fout?
Voorkeuren	Is rapmuziek beter dan blues?
Esthetiek	Was Picasso creatiever dan Van Gogh?
Existentiële vragen	Wat is de zin van het leven?
Religie	Bestaat God?

Hoewel de wetenschap ons begrip omtrent zulke kwesties kan vergroten, moeten de antwoorden op deze vragen uiteindelijk gezocht worden in de logica, het geloof, de wetgeving, ethiek of andere methoden die buiten het terrein van de wetenschappelijke methode liggen.

Het toetsen van de hypothese: objectieve data verzamelen
Hier beginnen we met ons empirisch onderzoek. Empirisch betekent letterlijk ‘op basis van ervaring’, in tegenstelling tot speculatie, die uitsluitend op hoop, gezag, geloof of ‘het gezonde verstand’ is gebaseerd. Toch kan deze letterlijke definitie misleidend zijn als we iemands persoonlijke ervaring ten onrechte classificeren als ‘empirisch’. Hoe indrukwekkend iemands persoonlijke ervaring soms ook is, het blijft een getuigenis of een anekdote die onder gecontroleerde omstandigheden in een wetenschappelijk onderzoek moet worden geverifieerd.

Zoals we al bespraken in de paragraaf over kritisch denken (paragraaf 1.1.3), is het riskant om aan te nemen dat de ervaringen van de één ook gelden voor de ander. Een hypothese empirisch onderzoeken houdt in dat we zorgvuldig en systematisch bewijs verzamelen, aan de hand van verschillende methoden die zich bewezen hebben. Deze methoden bespreken we in de volgende paragraaf. Ze zijn ontwikkeld om te voorkomen dat we de verkeerde conclusies trekken op basis van onze verwachtingen, biases en vooroordelen. Alleen dan kunnen we de data die het onderzoek heeft opgeleverd met meer vertrouwen toepassen op een grotere groep mensen (generaliseren).

In wetenschappelijke termen bestaat empirisch onderzoek uit het uitvoeren van een gecontroleerd experiment. Psychologen gebruiken speciale termen om de twee groepen aan te duiden die bij een experiment als het onze worden vergeleken en voor het aanduiden van de twee verschillende behandelingsomstandigheden waaraan ze zullen worden blootgesteld. De groep die de speciale behandeling ondergaat, bevindt zich in de experimentele conditie van het onderzoek. (Bij ons onderzoek bestaat de experimentele conditie uit het ontvangen van de suikerhoudende drank.) Mensen die zich in de experimentele conditie bevinden, vormen de experimentele groep. Degenen die de controlegroep vormen, zijn in de controleconditie geplaatst, waarin ze geen speciale behandeling ontvangen. (In ons onderzoek krijgt de controlegroep de kunstmatig gezoete drank.) De controlegroep dient dus als standaard en wordt gebruikt om degenen in de experimentele groep mee te vergelijken.

Figuur 1.6 Experimentele en controlegroepen in een medicijnenstudie
Goed ontworpen onderzoeken vergelijken meestal de responsen van een experimentele groep met die van een controlegroep, zoals in dit ontwerp voor het testen van een nieuw medicijn.

Bij de eenvoudigste experimentele opzet varieert de onderzoeker één factor en houdt hij alle andere experimentele omstandigheden constant. Onderzoekers noemen die ene variabele factor de onafhankelijke variabele. (In ons experiment bestaat de onafhankelijke variabele uit de verschillende hoeveelheden suiker die aan de twee groepen worden gegeven.) Door de onafhankelijke variabele op deze wijze te manipuleren, kan de onderzoeker bepalen of die factor het waargenomen effect veroorzaakt. Je kunt de onafhankelijke variabele beschouwen als een factor die de onderzoeker wijzigt, onafhankelijk van alle andere zorgvuldig gecontroleerde experimentele omstandigheden.

Door sommige kinderen suiker te geven en andere kinderen een vervanging voor suiker, terwijl we alle andere factoren constant houden, manipuleren we de onafhankelijke variabele. Omdat alle andere aspecten van het experiment constant worden gehouden, kunnen we zeggen dat de onafhankelijke variabele de oorzaak is van elk gevolg dat we in het experiment waarnemen. Zo is de afhankelijke variabele de variabele in de uitkomst die volgens onze hypothese het gevolg is van de onafhankelijke variabele. Met andere woorden, elk gevolg dat we tijdens het experiment waarnemen, hangt af van de onafhankelijke variabele die we hebben geïntroduceerd. In ons suikerexperiment is de afhankelijke variabele dus het activiteitsniveau van de kinderen. Als er meer activiteit wordt waargenomen in de groep die suiker heeft gekregen, kunnen we er zeker van zijn dat de suiker die toename heeft veroorzaakt, omdat de hoeveelheid suiker het enige verschil was tussen de groepen.

Bij het opzetten en uitvoeren van een experiment is er een probleem dat we moeten overdenken: het kiezen van de deelnemers zodat de experimentele groep en de controlegroep in wezen gelijk zijn, met uitzondering van de experimentele behandeling die ze ontvangen. We willen vermijden dat we ten onrechte een al bestaand verschil aanzien voor het effect van de onafhankelijke variabele. Bij ons onderzoek naar suiker en activiteitsniveau zou het bijvoorbeeld niet juist zijn alle meisjes in de ene groep in te delen en alle jongens in de andere. (Waarom niet? Er zouden sekseverschillen kunnen zijn in de reacties op suiker. Bovendien is het mogelijk dat het ene geslacht zijn reacties beter kan beheersen dan het andere.) Het zou evenmin een goed idee zijn om introverte kinderen in de ene groep in te delen en extraverte kinderen in de andere (omdat de kans groot is dat de introverte kinderen toch al minder actief zijn). Kortom: onderzoekers moeten een manier vinden om systematische vertekening te vermijden wanneer ze mensen in de experimentele groep of in de controlegroep indelen.

Een goede oplossing is randomisering, waarbij deelnemers uitsluitend volgens toeval in een groep worden ingedeeld. Een manier om dit te doen is de namen van de kinderen alfabetisch te ordenen en ze daarna afwisselend in de experimentele en in de controlegroep in te delen. Op deze manier worden potentiële verschillen tussen de twee groepen door het toeval geminimaliseerd. Dit zorgt ervoor dat mogelijke verschillen in activiteitsniveau werkelijk het gevolg zijn van de suiker en niet van een andere factor.

De resultaten (data) analyseren en de hypothese accepteren of verwerpen
Als de onderzoeker de data verzameld heeft, bekijkt hij ze, om te zien of zijn hypothese de test heeft doorstaan of dat deze moet worden verworpen. Deze stap vraagt om een vorm van wiskundige analyse, vooral als de uitkomst niet eenduidig is. Met behulp van statistische methoden kan de onderzoeker berekenen of de waargenomen resultaten significant zijn of niet, dat wil zeggen: of het waarschijnlijk is dat de resultaten van het experiment zijn veroorzaakt door de onafhankelijke variabele of dat ze het gevolg zijn van toeval. Een gedetailleerde uitleg van de statistiek valt buiten de doelstellingen van dit boek, simpelweg omdat het onderwerp daar veel te groot voor is.

Bij ons experiment is de statistische analyse relatief eenvoudig, omdat we alleen willen weten of de kinderen die suiker kregen hoger scoren op activiteitsniveau dan degenen die het suikervrije drankje kregen. Als dit zo is, kunnen we stellen dat onze hypothese wordt bevestigd. Als dit niet het geval is, kunnen we de hypothese verwerpen.

De resultaten publiceren, bekritiseren en repliceren
Tijdens de laatste stap van de wetenschappelijke methode moeten wetenschappers uitzoeken of hun onderzoek bestand is tegen de kritische blik en het commentaar van de wetenschappelijke wereld. Daartoe maken ze hun resultaten bekend bij collega’s door ze te publiceren in een vakblad, er een lezing over te houden tijdens een wetenschappelijk congres of door er een boek over te schrijven. Vervolgens is het wachten op reacties van critici.

Als collega’s het onderzoek interessant en belangrijk vinden – en vooral als het ander onderzoek of een algemeen geaccepteerde theorie ondermijnt – zullen ze op zoek gaan naar eventuele zwakke plekken in de opzet van het onderzoek. Ze vragen zich bijvoorbeeld af of de onderzoeker de proefpersonen goed heeft uitgekozen, of de statistische analyses goed zijn uitgevoerd, of de resultaten ook door andere variabelen verklaard kunnen worden. Critici kunnen een onderzoek ook toetsen door middel van een replicatiestudie. Bij repliceren voeren onderzoekers een onderzoek opnieuw uit, om te zien of ze dezelfde uitkomsten krijgen als in het oorspronkelijke onderzoek.

In feite is ons onderzoek naar de effecten van suiker op kinderen een vereenvoudigde herhaling van het onderzoek dat in 1995 door Mark Woolraich en zijn collega’s is uitgevoerd. Hun onderzoek duurde drie weken en bestond uit een vergelijking van een experimentele groep kinderen die een sterk suikerhoudend dieet volgde en een controlegroep die een suikerarm dieet volgde met kunstmatige zoetstof. In tegenstelling tot wat veel mensen denken, ontdekten de onderzoekers geen verschillen tussen de groepen in gedragsmatig of cognitief (verstandelijk) functioneren. Dus als bij ons onderzoek een effect van een ‘suikerkick’ wordt ontdekt, spreekt dit de resultaten van Woolraich tegen en kun je er zeker van zijn dat ons onderzoek zorgvuldig zal worden bestudeerd en bekritiseerd.

We moeten echter benadrukken dat wetenschappelijke resultaten altijd voorlopig zijn. Zolang ze worden aangenomen, worden ze bedreigd door nieuw onderzoek dat een nieuwe interpretatie vereist of dat eerder werk naar de wetenschappelijke schroothoop verwijst. De resultaten van ons onderzoek en dat van het suikeronderzoek van Woolraich zouden dus uiteindelijk door nieuwe kennis kunnen worden vervangen. De wetenschappelijke methode is geen onfeilbaar systeem, maar het is de beste methode die is ontwikkeld om ideeën over de werkelijkheid te testen. Als zodanig vormt deze methode een van de grootste intellectuele prestaties van de mensheid.

1.3.2 Vijf soorten psychologisch onderzoek

Binnen de wetenschappelijke methode kan een onderzoeker op verschillende specifieke manieren objectieve data verzamelen. Elke manier heeft voordelen en beperkingen. Een belangrijke stap in een gedegen onderzoek is daarom dat je de methode selecteert die het meest geschikt is voor jouw specifieke hypothese en middelen.

Experimenten
Net als het woord theorie heeft de term experiment een heel specifieke betekenis in de wetenschap. Anders dan in de alledaagse aanduiding voor elk type formele of informele test, slaat het wetenschappelijk gebruik van de term op een specifieke serie procedures om onder streng gecontroleerde omstandigheden informatie te verzamelen. Zoals in ons onderzoek naar het effect van suiker op het gedrag van kinderen ook gebeurde, controleert de onderzoeker in een experiment alle omstandigheden die van invloed zouden kunnen zijn op hetgeen hij onderzoekt. Het experiment staat bekend als de enige onderzoeksmethode waarmee een betrouwbare oorzaak-en-gevolgrelatie (causaliteit) kan worden vastgesteld. Als een hypothese dus zo is geformuleerd dat er een oorzaak en gevolg wordt gesuggereerd – zoals het geval is in onze bewering dat suiker hyperactiviteit bij kinderen veroorzaakt – is het experiment de beste optie om die bewering te onderzoeken. In een experiment vergelijkt men twee groepen. In ons experiment is er een groep die in de experimentele conditie zit; zij krijgen het drankje met veel suiker. Individuen die in de experimentele situatie zitten, vormen dus de experimentele groep. Aan de andere kant is er een controlegroep, die geen speciale behandeling krijgt. (In onze studie krijgt de controlegroep de kunstmatig gezoete drank.) De controlegroep dient dus als standaard waarmee degenen in de experimentele groep worden vergeleken.

De experimentele methode wordt gezien als de gouden standaard voor het vinden van een relatie tussen oorzaak en gevolg. Dit gebeurt door de onafhankelijke variabele te isoleren en alle andere condities van het experiment constant te houden. Willekeurige toewijzing (randomisering) aan de experimentele en controlegroepen moet de vooraf bestaande verschillen tussen de groepen tot een minimum beperken, zodat we er zo veel mogelijk op kunnen vertrouwen dat de verschillen in uitkomst (de afhankelijke variabele) zijn te danken aan de gevolgen van de onafhankelijke variabele en niet aan iets anders.

Correlatieonderzoek
Soms is de mate van controle die nodig is voor een zorgvuldig experiment om praktische of ethische redenen niet haalbaar. Stel dat je de volgende hypothese wilt toetsen: kinderen die een zeer giftig soort verf hebben binnengekregen, vertonen leerproblemen. Je kunt geen experiment opzetten om deze hypothese te verifiëren. Waarom niet? In een experiment zou je de onafhankelijke variabele moeten manipuleren door een experimentele groep kinderen doelbewust giftige verf toe te dienen! Dat zou natuurlijk nogal gevaarlijk en erg onethisch zijn.

Gelukkig is er een manier om dit probleem te omzeilen, al heb je dan de onderzoekscondities niet meer volledig onder controle. Dit alternatief is een correlatieonderzoek. Bij correlatieonderzoek ga je in feite op zoek naar een ‘experiment’ dat al toevallig, onopzettelijk, heeft plaatsgevonden in de wereld buiten het laboratorium. Voor een correlatieonderzoek naar de effecten van de zeer giftige soort verf zou je bijvoorbeeld op zoek kunnen gaan naar een groep kinderen die al aan die verf is blootgesteld, en die vergelijken met een andere groep die de verf niet heeft binnengekregen. Vervolgens probeer je beide groepen zo gelijk mogelijk te maken (qua leeftijd, gezinsinkomen, geslacht), behalve wat betreft de blootstelling aan de giftige verf.

Het grote nadeel van een correlatieonderzoek is dat je nooit zeker weet of de groepen werkelijk op alle vlakken vergelijkbaar zijn. Omdat je de proefpersonen niet willekeurig aan de twee groepen kunt toewijzen en omdat je de onafhankelijke variabele niet kunt manipuleren, weet je nooit zeker of de omstandigheid die jou interesseert, de werkelijke oorzaak is van de effecten die je hebt waargenomen. De twee groepen zouden wellicht van elkaar kunnen verschillen wat betreft een aantal variabelen (zoals toegang tot gezondheidszorg of voeding) die je over het hoofd hebt gezien. Dus zelfs als je waarneemt dat kinderen die zijn blootgesteld aan de giftige verf meer leerproblemen hebben, kun je niet met zekerheid concluderen dat blootstelling aan de verf die problemen veroorzaakt. Het enige wat je kunt zeggen, is dat de giftige verf gecorreleerd is, oftewel een samenhang vertoont met de waargenomen leermoeilijkheden. Wetenschappers zeggen dan: correlatie is niet hetzelfde als oorzaak. Het verwarren van correlatie met causaliteit is een van de meest gemaakte kritische denkfouten. Onderzoekers drukken de mate van correlatie meestal uit als een getal dat we kennen als de correlatiecoëfficiënt, en dat vaak wordt aangegeven met de letter r. De grootte van de correlatiecoëfficiënt vat de samenhang tussen de twee variabelen samen en hij ligt altijd tussen –1,0 en +1,0.

Het is belangrijk dat je gevoel ontwikkelt voor wat positieve, negatieve en geen correlatie betekenen (zie figuur 1.7). Als de variabelen geen enkele correlatie vertonen, is hun coëfficiënt 0. Je zou bijvoorbeeld een correlatie van 0 verwachten tussen lichaamslengte en het gemiddelde cijfer van leerlingen in het voortgezet onderwijs. Als de twee variabelen een samenhang vertonen waarbij ze in dezelfde richting variëren (dit betekent dat als de scores van de ene variabele toenemen, die van de andere dat ook doen), zeggen we dat ze positief correleren. Een voorbeeld van een positieve correlatie is de samenhang tussen de Cito-scores aan het einde van de basisschool en de behaalde cijfers in het voortgezet onderwijs (die bijvoorbeeld +0,4 zou kunnen zijn). Met andere woorden, als de Cito-scores toenemen, stijgen ook de behaalde cijfers in het voortgezet onderwijs.

Figuur 1.7 Drie soorten correlatie
Deze grafieken geven de drie belangrijkste soorten correlatie weer, met datapunten voor 27 individuen. A) laat een positieve correlatie zien tussen Cito-scores en cijfers in het voortgezet onderwijs; B) geeft een negatieve correlatie weer tussen alcoholconsumptie en cijfers; en C) laat geen correlatie zien tussen lichaamslengte en gemiddelde cijfers.

Als de ene variabele afneemt zodra de andere toeneemt, zijn ze negatief gecorreleerd en staat er voor hun correlatiecoëfficiënt een minteken. Bijvoorbeeld: er bestaat waarschijnlijk een negatieve correlatie tussen de hoeveelheid alcohol die examenleerlingen consumeren en het gemiddelde cijfer dat ze voor een bepaald examen halen. In het voorbeeld van de verf zou er een negatieve correlatie tussen de variabelen bestaan als een hogere concentratie gif in het bloed gepaard zou gaan met een lagere score op een IQ-test.

Het is belangrijk op te merken dat ook een negatieve correlatie kan betekenen dat er een sterke samenhang bestaat tussen variabelen. Laten we aannemen dat een bepaalde mate van nervositeit een correlatie van –0,7 heeft met de hoeveelheid tijd die aan de studie is besteed. Dat is een sterkere samenhang dan, bijvoorbeeld, de positieve correlatie van +0,4 tussen Cito-scores en schoolcijfers. Het cijfer –0,7 ligt namelijk verder van 0 vandaan dan het cijfer +0,4.

Surveys
Als je geïnteresseerd bent in de standpunten, voorkeuren of meningen van een groep mensen kun je ze daar simpelweg naar vragen met behulp van een ‘self-report’-techniek die survey wordt genoemd. Deze methode wordt veel toegepast door opiniepeilers en marktonderzoekers, en ook door onderzoekers in de psychologie en de sociologie. Een survey houdt in dat mensen gevraagd wordt een reactie te geven op een van tevoren vastgestelde lijst met vragen. Het voordeel van dit soort onderzoek is dat je met relatief weinig moeite grote hoeveelheden respondenten kunt bereiken. De waarde van een survey is echter sterk afhankelijk van de vraag of de respondenten eerlijke antwoorden geven en niet zozeer sociaal wenselijke (Schwarz, 1999). Twee andere belangrijke factoren die van invloed zijn op de resultaten van een survey zijn de formulering van de vragen (Zijn ze helder? Zijn ze suggestief?) en de steekproef (Hoe goed representeren de respondenten de groep die de aandacht van de onderzoekers heeft?).

Natuurlijke observaties
Bij haar klassiek geworden onderzoek dat aantoonde dat chimpansees een complexe cultuur hebben en instrumenten maken, observeerde Jane Goodall chimpansees in hun natuurlijke omgeving in het oerwoud. Als een onderzoeker wil weten hoe individuen zich in hun natuurlijke omgeving gedragen (in tegenstelling tot hun gedrag onder de kunstmatige condities in een laboratorium), kan hij gebruikmaken van de methode van natuurlijke observatie. Natuurlijke observatie is een goede keuze wanneer je meer wilt weten over opvoedingspraktijken, de winkelgewoonten van een bepaalde groep mensen of flirten in het openbaar. Zo’n onderzoek kan op de meest uiteenlopende plekken plaatsvinden, van een winkelcentrum tot een klaslokaal, van een huiskamer tot een afgelegen oerwoud. Het is echter belangrijk om te onthouden dat de omstandigheden waaronder het onderzoek wordt verricht, veel minder gecontroleerd zijn dan bij een experiment, omdat de onderzoeker bij deze methode noch de condities in de hand heeft, noch in staat is de onafhankelijke variabele te manipuleren.

Het voordeel van natuurlijke observatie is dat je de gedragingen ziet zoals ze zich op natuurlijke wijze voordoen. Dat levert vaak inzichten op die je niet krijgt in een laboratorium. In sommige situaties is het ook goedkoper om gebruik te maken van een natuurlijke omgeving in plaats van die proberen te reconstrueren in een laboratorium. Nadelen zijn bijvoorbeeld dat je geen controle hebt over de omgeving, wat causale conclusies onmogelijk maakt, en dat een gedegen natuurlijke studie een hoop tijd en geld kost.

Jane Goodall bestudeerde het gedrag van chimpansees door middel van natuurlijke observatie.
Foto: Sergey Uryadnikov/Shutterstock

Gevalstudie
Hoe zou je erachter kunnen komen welke factoren het gevoel voor humor van Urbanus of Theo Maassen hebben gevormd? Je kunt geen experimentele groep en een controlegroep opzetten, omdat er slechts één Urbanus en één Theo Maassen is. Er kan duidelijk geen sprake zijn van een goed gecontroleerd onderzoek, dus de onderzoeker richt zich waarschijnlijk op weer een ander soort onderzoek, de gevalstudie (casestudy), die zich richt op enkele personen (soms slechts één). Deze methode wordt over het algemeen alleen gebruikt voor diepgaand onderzoek naar individuen met zeldzame stoornissen of ongewone talenten. In zijn boek Creating Minds (1993) gebruikt Howard Gardner bijvoorbeeld de casestudymethode om de denkprocessen van enkele zeer creatieve mensen te verkennen, onder wie Einstein, Picasso en Freud. Therapeuten die casestudy’s gebruiken om theorieën te ontwikkelen over psychische stoornissen, noemen dit de klinische methode.

De nadelen van de gevalstudie liggen voor de hand: de methode is subjectief en door de geringe omvang van de onderzochte groep zijn de conclusies niet automatisch van toepassing op andere individuen. Desondanks levert de gevalstudie soms waardevolle inzichten op, die op geen enkele andere manier verkregen kunnen worden.

1.3.3 Vertekening in psychologisch onderzoek beperken

 

Gelukkig biedt de wetenschappelijke methode, met de ruimte voor kritiek van collega’s en herhaling, een krachtig tegenwicht voor de emotionele biases van een onderzoeker. Toch zouden onderzoekers er de voorkeur aan moeten geven hun biases te identificeren en te controleren, voordat mogelijk onjuiste conclusies worden gepubliceerd.

Er is sprake van expectancy bias (verwachtingsbias) als de waarnemer verwacht – en daardoor op zoek gaat naar bewijzen – dat bepaalde gebeurtenissen zullen leiden tot bepaalde resultaten (je kunt een sterke relatie zien met de confirmation bias, die we eerder bespraken). Een goed voorbeeld van expectancy bias is een onderzoek waarbij studenten psychologie ratten trainden om bepaald gedrag te vertonen, zoals het drukken op een hendel om voedsel te krijgen. Sommige studenten kregen van de onderzoeksleiders te horen dat hun ratten bijzonder slim waren; andere werd juist verteld dat hun ratten trage leerlingen waren. (In werkelijkheid vormden de twee groepen ratten een willekeurige selectie uit dezelfde kooi.) Opmerkelijk genoeg toonden de gegevens van de studenten dat de ratten waarvan ze geloofden dat ze slim waren beter presteerden dan hun zogenaamd dommere kooigenoten. Hoe kwam dit? Blijkbaar presteren ratten beter voor een enthousiast publiek! Vervolgvragenlijsten lieten zien dat studenten met ‘slimme’ ratten ‘enthousiaster waren, bemoedigender, plezieriger en meer geïnteresseerd in de prestaties van hun rat’ (Rosenthal & Lawson, 1964).

Deze bronnen van vertekening kunnen niet alleen leiden tot verkeerde conclusies, ze kunnen ook dure of zelfs gevaarlijke gevolgen hebben. Stel je voor dat je als psycholoog in dienst bent bij een farmaceutisch bedrijf dat wil dat je een test ontwerpt voor een nieuw medicijn. Omdat met de uitkomst miljoenen euro’s gemoeid zijn, wil je het onderzoek zo objectief mogelijk doen. En hoe zit dat met de dokters die het medicijn zullen voorschrijven aan de patiënten die aan jouw onderzoek deelnemen? Zij hebben natuurlijk hoge verwachtingen van het medicijn, en datzelfde geldt voor de patiënten. Je loopt het risico dat je onderzoek door jouw eigen vertekening wordt ‘vervuild’, net als door de verwachtingen van andere betrokkenen.

Een veelgebruikte strategie om dit soort vertekeningen in de hand te houden, is door de deelnemers aan een experiment ‘blind’ te houden, dat wil zeggen, ze niet te vertellen of ze het werkelijke medicijn of een placebo krijgen (een ‘nepmedicijn’ zonder medische waarde). Een nog betere strategie is een dubbelblindonderzoek, waarbij zowel de proefpersonen als de onderzoekers niet weten wie welke behandeling krijgt. Bij een medicijnenonderzoek weten degenen die het medicijn toedienen en de proefpersonen die de pillen innemen niet wie het echte medicijn krijgt en wie de placebo. Door deze voorzorgsmaatregel is het uitgesloten dat de onderzoekers zich onbewust anders opstellen tegenover de proefpersonen die het ‘echte medicijn’ krijgen of hen nauwlettender in de gaten houden dan andere proefpersonen. Bovendien beperkt het de verwachtingen van degenen die de behandeling krijgen, omdat zij ook niet weten in welke groep zij zitten.

Zoals je je kunt voorstellen, kan een expectancy bias van invloed zijn op de reactie van de kinderen in onze suikerstudie. Ook zouden de verwachtingen van de onderzoekers hun beoordeling kunnen beïnvloeden. Om dit te voorkomen, dienen we een dubbelblindprocedure in onze experimentele opzet op te nemen.

1.3.4 Ethische kwesties in psychologisch onderzoek

Onderzoek kan ook te maken krijgen met serieuze ethische kwesties, zoals de mogelijkheid dat iemand gekwetst, gewond of onnodig geagiteerd raakt door deelname aan een slecht uitgevoerd psychologisch onderzoek. Geen enkele onderzoeker zal daar blij mee zijn, maar de grenzen van wat toelaatbaar is, zijn niet altijd duidelijk. Is het bijvoorbeeld ethisch aanvaardbaar om iemand met opzet te beledigen in een onderzoek over agressie? Mag je proefpersonen eigenlijk wel misleiden? Waar ligt de balans tussen de mate van ongemak en de kennis die het onderzoek zal opleveren? Dit zijn lastige, maar belangrijke vragen, en niet alle psychologen beantwoorden ze precies hetzelfde.

Om psychologische onderzoekers een paar richtlijnen en grenzen te bieden heeft het Nederlands Instituut van Psychologen (2015) een beroepscode opgesteld. Hierin staat dat onderzoekers ethisch verplicht zijn hun proefpersonen te beschermen tegen potentieel schadelijke procedures. Bovendien zijn onderzoekers verplicht de informatie die ze via het onderzoek hebben verkregen vertrouwelijk te behandelen. Gegevens mogen alleen openbaar gemaakt worden als het recht op privacy van het individu niet wordt geschaad.

Geïnformeerde toestemming
Een belangrijke ethische richtlijn betreft het verkrijgen van geïnformeerde toestemming (informed consent), die geldt als verzekering dat deelnemers vrijwillig meedoen aan het onderzoek. In onze suikerstudie leggen we de ouders van de kinderen en de leerkracht bijvoorbeeld in grote lijnen uit wat het experiment inhoudt:

‘Wij zijn van plan om het veronderstelde effect van suiker op het activiteitsniveau van kinderen te onderzoeken. Daarvoor hebben we een eenvoudige studie ontworpen onder kinderen in groep drie, met toestemming van hun ouders. De procedure vereist dat de kinderen in twee groepen worden onderverdeeld: tijdens de lunch krijgt de ene groep een commerciële softdrink (7Up) met suiker, terwijl de andere groep dezelfde drank krijgt, maar dan gezoet met kunstmatige zoetstoffen (7Up light). De kinderen krijgen niet te horen aan welke groep ze zijn toegewezen. De rest van de schooldag meten speciaal daarvoor opgeleide observanten het activiteitsniveau van de kinderen. Na de gemiddelde metingen zullen de waarden aantonen of de groep die de suikerhoudende drank kreeg actiever was dan de andere groep. De resultaten geven we u aan het eind van de studie.’

Misleiding
Het gebruik van misleiding vormt een bijzonder taai probleem voor onderzoekers in de psychologie. Volgens het document Ethical Principles van de American Psychological Association (2010) moet deelname aan onderzoeken vrijwillig en geïnformeerd plaatsvinden. Proefpersonen wordt dus verteld met welke problemen ze te maken krijgen en ze moeten de mogelijkheid hebben om uit de studie te stappen. Maar de kwestie is soms ingewikkelder dan in eerste instantie het geval lijkt. Want hoe zit het als je geïnteresseerd bent in het ‘barmhartige Samaritaan-probleem’, de omstandigheden waarin mensen een vreemde in nood helpen? Als je mensen vertelt dat je een noodgeval hebt verzonnen en hun dan vraagt of ze willen helpen, verpest je het hele effect dat je nu juist probeert te bestuderen. Daarom staan de richtlijnen onder bepaalde omstandigheden misleiding toe, vooropgesteld dat de deelnemers geen substantiële risico’s lopen.

Misschien vraag je je af wie beoordeelt wat de risico’s zijn. De meeste onderzoekscentra hebben tegenwoordig commissies die daar streng toezicht op houden en alle studies onderzoeken die binnen een instituut worden uitgevoerd, zoals een hogeschool, universiteit of kliniek. Verder vereisen de richtlijnen dat er zo snel mogelijk een debriefing volgt na het onderzoek, om er zeker van te zijn dat de deelnemers er geen langdurige schadelijke gevolgen van ondervinden. In een debriefing worden de deelnemers op de hoogte gesteld van de misleiding en de reden daarvoor. Deelnemers kunnen dan desgewenst vragen stellen en meer inzicht krijgen in het proces. Ondanks deze voorzorgsmaatregelen zijn er toch psychologen die bezwaar maken tegen het gebruik van welke vorm van misleiding dan ook in psychologisch onderzoek.

Sociale media in onderzoek
Wat vind je van onderzoekers die aan de hand van Facebook, Twitter of Reddit informatie over je inwinnen? Of je het nu leuk vindt of niet, het gebeurt wel, en zoals vaak het geval is met nieuwe technologieën, loopt het explosief gestegen gebruik ervan ver vooruit op weloverwogen, geïnformeerde discussie en besluitvorming over de potentiële voor- en nadelen. Het duurt vaak ook even voordat er voorzorgsmaatregelen genomen kunnen worden om gebruikers te beschermen tegen mogelijke schade. In 2014 meldden onderzoekers van Facebook dat ze de emoties van gebruikers met succes hadden gemanipuleerd door de balans van posts die gebruikers op hun prikbord te zien kregen te laten doorslaan van een groter aantal positieve naar een groter aantal negatieve posts (Kramer et al., 2014). Deze kwestie haalde de voorpagina van diverse kranten. Zowel wetenschappers als Facebookgebruikers waren gealarmeerd, omdat het onderzoek was uitgevoerd zonder expliciete toestemming van de deelnemers. De ontwerpers van het experiment brachten daartegenin dat gebruikers van Facebook hadden ingestemd met dergelijke mogelijkheden toen ze zich registreerden bij Facebook en de gebruiksvoorwaarden hadden geaccepteerd. In de nasleep van dit incident hebben psychologen zich gehaast om te bestuderen welke mogelijkheden en problemen onderzoek naar sociale media kunnen opleveren (Moreno et al., 2013).

De kernvraag is of gebruikers van sociale media risico’s lopen en of hun recht op privacy en vertrouwelijkheid wordt geschonden als er onderzoek naar hen wordt gedaan. Geïnformeerde toestemming en privacy zijn de twee aangelegenheden die in dit geval het meest in het oog springen. De Wet Bescherming Persoonsgegevens vereist bijvoorbeeld dat mensen toestemming geven als de onderzoeker informatie inwint door interactie met die personen of informatie inwint die persoonlijk en traceerbaar is. Als psychologen bijvoorbeeld winkelgedrag in een winkelcentrum observeren door te meten hoelang winkelend publiek in iedere winkel doorbrengt en hoeveel winkels mensen bezoeken, hebben ze geen interactie met het winkelend publiek en verzamelen ze geen gegevens die specifieke personen kunnen identificeren of die privé zijn. Daarom is het in deze studie niet verplicht om toestemming te vragen. Dat geldt ook voor onderzoekers op het gebied van de volksgezondheid die tweets volgen om erachter te komen hoeveel mensen griepsymptomen hebben, om zo gemakkelijker griepepidemieën te kunnen voorspellen en daar beter op voorbereid te zijn (iets wat al met succes is gedaan). Ook dan worden er geen individuele gegevens verzameld en is er geen interactie nodig. Daarom is er volgens de huidige normen geen toestemming nodig (Paul et al., 2014). Net zoals er geen verwachting van privacy is in een winkelcentrum, is die er ook niet op Twitter. Daarom worden er in deze gevallen geen ethische grenzen overschreden.

In het Facebookonderzoek van 2014 was er echter wel interactie met bijna 700.000 Facebookgebruikers zonder dat die dat wisten. Institutionele toezichthouders – de ‘waakhondcommissies’ aan universiteiten en andere bonafide onderzoeksorganisaties – proberen dit probleem nu op te lossen met nieuwe richtlijnen voor onderzoek op grond van sociale media. Zo willen ze voorkomen dat ethische grenzen in de toekomst worden overschreden.

Dierstudies
Een andere ethische kwestie speelt al lang rond het gebruik van proefdieren, zoals ratten, duiven en apen. Dieren zijn aantrekkelijke onderzoeksobjecten, omdat ze een relatief eenvoudig zenuwstelsel hebben en het vaak gemakkelijk is om grote aantallen onder gecontroleerde omstandigheden te houden. Dieren fungeren ook als alternatief voor mensen als een procedure riskant of ronduit schadelijk wordt geacht, bijvoorbeeld wanneer er elektroden in de hersenen worden geïmplementeerd om de afzonderlijke delen ervan te bestuderen.

De American Psychological Association (APA, 2010) heeft in het document Ethical Principles nog eens uitgebreid herhaald welke verplichtingen onderzoekers hebben om laboratoriumdieren onder fatsoenlijke leefomstandigheden te houden en elk ongemak bij de dieren af te wegen tegen de waarde van de informatie die met het onderzoek kan worden verkregen.

In Nederland is het gebruik van proefdieren alleen toegestaan als het onderzoek niet op een andere manier kan worden uitgevoerd. Een onderzoeker die van proefdieren gebruik wil maken, heeft in principe twee vergunningen nodig: ten eerste moet de instelling waarvoor hij werkt – een universiteit, hogeschool of bedrijf bijvoorbeeld – een algemene vergunning hebben van de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA). Ten tweede moet voor elk onderzoek een positief advies zijn afgegeven door een zogenoemde Dierexperimentencommissie (DEC). In principe heeft elke vergunninghouder zijn eigen DEC, hoewel sommige instellingen een DEC delen. In de aanvraag van zo’n advies staat precies gespecificeerd om wat voor soort onderzoek het gaat, welke dieren erbij worden gebruikt en wat de procedures zullen zijn. Het advies van deze DEC’s is geheim.

Figuur 1.8 Het gebruik van sociale media voor passieve gegevensverzameling zonder ethische grenzen te overschrijden
In een onderzoek werd gemeld dat van alle tweets met hashtags zeventig procent van mobiele apparaten afkomstig is en dertig procent van desktopcomputers of laptops. Bij het verzamelen van dit soort gegevens worden geen verwachtingen over privacy geschonden en is de vertrouwelijkheid niet in het geding, omdat de gebruikers niet worden geïdentificeerd – de gegevens zijn anoniem.

De laatste jaren is de bezorgdheid over het gebruik van dieren als onderzoeksobjecten opnieuw op de voorgrond getreden. Als er in het onderzoek pijnlijke of schadelijke ingrepen worden uitgevoerd, bijvoorbeeld hersenoperaties, implantatie van elektroden of pijnstudies, voelen veel mensen zich daar bijzonder ongemakkelijk over. Sommigen vinden dat de beperkingen strakker gehandhaafd moeten worden, vooral in studies met chimpansees of andere mensachtige dieren. Anderen zijn van mening dat onderzoek op dieren inge perkt of zelfs helemaal verboden zou moeten worden, inclusief onderzoek op lagere diersoorten als naaktslakken (vaak gebruikt in neurologische studies). Hoewel veel psychologen voorstander zijn van dieronderzoek, mits onder duidelijke voorwaarden, blijft de kwestie omstreden (Bird, 2005).